Бэлэх (Кэпсээн)

Киэсэ, үйэлээх-сааһыгар, киһи-аймахха, куһаҕантан атыны, тугу да оҥорботох киһи буолар. Олоҕун улахан аҥаара, соччо ырааҕа суох сирдэргэ ааспыта. Бу бүтэһик сырыытын кэннэ, онно-манна, ускай-тэскэй, куорат араас бөҕүн-саҕын барытын кэрийэн баран, хата бу, кварталга биир хостоох мас дьиэлээх, огдообо дьахтары булан, абырана сылдьар, утуйар оронноох, аһыыр астаах, сылаас дьиэлээх, уулуссаҕа тоҥо-хата, аһыыр аһаабат сылдьардааҕар ордук.

Бастаан утаа, дьахтар үүрүө диэн, испэккэ-аһаабакка, кырдьык-хордьук үлэлээбитэ буола сылдьыбыта, онтон Аана сымнаҕас майгылааҕын, эппит хоту сылдьарын билэн, талбытынан айбардаан, аһаан-сиэн, дьону мунньан, туох эмэ сэнэх малын-салын атыылаан, наада буоллаҕына, «кыратык быылын тэбии» түһэн, талбытынан тойорҕуу сылдьар.

Ааната барахсан, куттанан да буолуо, киһитин утары саҥарбат, сарсыардаттан, киэһээ хойукка диэри, хас эмэ сиргэ муоста сууйан муҥнанаахтыыр, кып кыра хамнаһын сыыһын, эрин аһыгар-таҥаһыгар, арыгытыгар бараахтыыр. Ыала эмээхсин, биирдэ көрсөн дэлби мөхтө, милииссийэлэринэн үүрдэр, ааҥҥын хатаан баран биһиэхэ олор, кэлбит сиригэр кэбилийдин, диэн этэн көрдө да, Ааныс онно сөбүлэспэтэ, ол курдук күн бүгүнүгэр диэри олордулар, үлэтиттэн кэлэригэр, иһигэр «эрим өйдөөх эрэ көрүстэр» дии-дии таҥараҕа үҥэн көрдөһөөхтүүр, эрэ испэтэх киэһээтэ киниэхэ бырааһынньык кэриэтэ, үөрүүтүттэн сылайбытын да умнан, ас астаан букунайбытынан бараахтыыр.

Биир сарсыарда, арай, ыалларыгар ытаһыы-соҥоһуу төлө биэрдэ, кинилэрдиин ыкса олорор ыаллара, иһиттэххэ улахан, быйыл уон биирис кылааска үөрэнэр кыыстара тугу эрэ көрдөһө-көрдөһө ытаан муҥнанар, саҥата үчүгэйдик иһиллибэт, ийэтэ эмиэ утарсар, эмиэ да сөбүлэһэр, аҕата тугу эрэ баргыытыыр, кыра оҕолоро ньамалаһаллар, чэ айдаан хайдах саҕаламмытай да, ол курдук соторунан уоскуйда, дөрүн-дөрүн кыыс өрө сыҥсыйан ылара кэлин эмиэ иһиллибэт буолла, Киэсэ тоҕо эрэ, бу туох айылаах аймалҕана буолбутун билиэн алыс баҕарда, сэмээр табах туппутунан көрүдүөргэ тахсыбыта, били аймаммыт ыал аҕалара, Сэмэн тахсан турар эбит, илии тутуһан дорооболостулар, табах уматтан тарда туран Киэсэ ыйытта:

-Хайа Сэмэн, туохха айдаарыстыгыт доо, хара сарсыардаттан, — диэт киһитин диэкки утары көрдө.

— Ээ. Туйааралаах кылааһынан, саҥа дьылга Москваҕа бараллар үһү, ону биһиги кыайан төлөөбөт дьон буоллахпыт, кырата 50 тыһыынча наада үһү, өссө ол туох эрэ чэпчэтиилээх билиэткэ түбэстэхтэринэ оччо, ол иһин ийэтинээн айдаарсаллар, — Сэмэн умса көрөн кэбистэ.

— Ээ дьэ буолуо, харчы суоҕа дьаабы бөҕө буоллаҕа, элбэх оҕолоох киһи эн билэн эрдэҕин, мин арыт үөрэбин ээ, оҕото суохпуттан, эмиэ инник эҥин арааһы көрдөөн сордонуо эбиттэрэ буолуо, -Киэсэ сирэйин ханньаччы туттан күлэн ымах кынна, — оҕо барбата соччото суох буолуо ээ, хантан эмэ иэс эҥин көрдөөн ыытыаххын доо, саамай үлэһит, улахан кыыскыт дии.

— Ээ суох, онто да суох иэс элбэх, барбатаҕына туга да туллан түспэт ини, уоскуйар ини, -диэт Сэмэн дьиэтин диэкки хааман дөөдөннүү турда.

Бу кэпсэтии кэннэ, Киэсэ санаатыттан, Туйаара кыыс ытыы-ытыы көрдөһөрө тахсан биэрбэтэ, хайдах эрэ саатар бу оҕону, Саҥа дьылынан үөрдүбүт киһи дии саныыр буолла. Ол да буоллар, кини инник харчыны билиҥҥи туругунан хайдах да буоллаҕына булар кыаҕа суоҕун бэрткэ диэн билэр, Аанатыгар эмиэ суох, доҕотторо-табаарыстара эмиэ биир бэйэтин курдук дьон, хантан харчылаах буолуохтарай. Итинник арааһы оҥорон көрө-көрө, Киэсэ арай биирдэ, сэмээр, үлэ көрдөммүтэ буолан, ол бу биллэриилэри ааҕа-ааҕа хааман истэҕинэ ким эрэ хаһытаан кинини ыҥырда:

-Хайа доҕор, Киэсээ, хаһан босхолоннун бу?

Киэсэ эргиллэн көрбүтэ, бииргэ үөрэммит табаарыһа, Бүөккэ Максимов, үөрэн ымайан кинини көрөн турар эбит.

— Оо, Бүөккэ, дорообо доҕор, бу соторутааҕыта босхоломмутум, -диэт илиитин биэрдэ.

— Дьэ, хайа туох сонун? Ханна бааргын, бөһүөлэгин ханан баарын умнан кэбистин дуу, биирдэ эмэ тахса сылдьыаххын, — диэн Бүөккэ Киэсэни санныттан таптайда. — Өтөххүт эргэрэн сууллаары турар, атыылаан иҥиннээн кэбиһиэн этэ буоллаҕа, таах хаалыа дуо, кыраҕа да бардаҕына бэрт дии, ыйытар дьон бааллар быһылаах ээ, мин да ымсыырабын, кэккэлэһэ турар, улахан уолум ыал буолбута ээ, бөһүөлэктэн барыан баҕарбат, онно дьиэ тутуом этэ, — диэн кутан-симэн кэбистэ.

Киэсэ итини истэн хата дэлби үөрдэ, Туйаараҕа бадаарагын субу туппут курдук сананна.

— Ии, кырдьык даҕаны, ийэм, аҕам өлбүттэрин кэннэ соннук хаалбыта дии дьиэбит, отой да умнан кэбиспиппин, бөһүөлэккэ миигин кимим да күүппэт, тахсыбаппын онно, дьону куттаары дуо, — диэн соччото суохтук ымах кынан кэбистэ, — хата Бүөккээ кырдьык ылаҕын да, доҕорбор атыылаан бөҕө буоллаҕа, хата хаска ылыан этэй?

— Ээ, кырдьык хас буолара буолла, — Бүөккэ кэтэҕин тарбанна. — Мотуруос Байбал, эргэ уһаайбатын 100.000 тыһыынчаҕа атыылаабыта бу күһүн, телефонун биэриэм, ыйытаар, албыннаабаппын, -диэн күлэн кэбистэ.

— Ээ, тоҕо сымыйарҕыахпыный, сөп дии, сүүскэ ыл чэ, -диэн баран Киэсэ илиитин биэрдэ.

Бүөккэ Киэсэ илиитин бобо тутта.

— Сөп чэ илии тутустубут, тылгын биэрдин, харчыны сибилигин да биэрэбин, счёттааххын дуо, эбэтэр хайдах ылаҕын, харчынан да баар, бу оруобуна эт атыылаан баран баран эрэбин, — диэн баран Киэсэ сонун сиэбин таптанна.

— Ээ счёт эҥин диэнэ суох киһибин, харчытынан ылабын буоллаҕа, араспыыска дуу үөдэн дуу суруйтараҕын дуо, — Киэсэ күлэн алларастаата.

— Ээ суох ини, — Бүөккэ эмиэ күлэн ылла, — албыннаатаххына оройго охсуллуо буоллаҕа, — диэн баран сутуругун ыараҥнатта, -Бу сутуругу өйдүүр инигин, -диэтин кытта иккиэн быардара быстыар диэри күлэн алларастастылар, мэктиэтигэр хаарга баран түһэ сыстылар.

Киэсэ харчытын ылан, Бүөккэни атааран баран үөрэ-көтө дьиэтин диэкки хаама турда, сотору-сотору, бу кырдьык дуо диэбиттии, харчылаах сиэбин таптайан көрөр, харчытын таптайдаҕын аайы арай сирэйэ сырдаан, дууһалыын чэпчиир курдук, арааһа кырдьыбыппын ээ, сентиментальнай буолан эрэбин дуу, ээ уруккум буоллар, барча харчылаах киһи, арыгылыы сүүрбүт буолуом этэ дии санаата, итинник баран иһэн көрбүтэ, арай иннигэр, халтарыйа-халтарыйа, онтон-мантан тутуһа-тутуһа, чараас баҕайы эргэрэн хаалбыт пуховик сонноох, сааскы бэргэһэлээх, халтараан саппыкылаах, икки илиитигэр пакет сумкалардаах дьахтар баран иһэригэр хараҕа кэтиллэ түстэ, өйдөөн көрбүтэ, кини Ааната эбит, Киэсэ ойоҕо кыратыттан-харатыттан, таҥаһа бүрэтиттэн наһаа хомойдо, кыбыһынна, аата барахсаным сыыһа, эчи оҕоҕо дылы буолаахтаан, өссө бу баҕайы ити бэйэлээхпин охсуолуубун эҥин эбээт, туох акаары дьаат киһибиний да бу мин, дии санаат, Киэсэ күөмэйигэр хомуох кэлэн бүөлүү түстэ да хараҕыттан уу сүүрбүтүнэн барда.

— Һуу бу туох буолла, -диэн өрө уһуутаат Киэсэ дьон суох сирин диэкки сүүрэ турда, ньаалбаан гаражтар кэккэлээн турар сирдэригэр тиийэн, саҥа таһааран күүскэ да күүскэ, үйэлээх сааһыгар ытаабатаҕын ытаата, ол курдук дэлби ытаан, сэниэтэ эстэн хаарга сытынан кэбистэ, төһө өр сытыай, тымныыта да бэрт, аргыый туран, сирэйин хаарынан дьүккүнэн баран, умса туттан баран дьиэтин диэкки хаама турда.

Дьиэтигэр тиийбитэ, Ааната кэлэн аһын астаан букунайан, араас үчүгэй ас сытынан көрүстэ, киһитэ испэккэ кэлбитин көрөн дэлби үөрээхтээтэ:

-Хайа доҕоор хантан кэллин?

-Ээ, үлэ көрдөөтүм, да булбатым, — диэт Киэсэ, ытаабыппын билиэ диэн, сирэйин кистии-кистии суунар хоско ааһа турда.

-Ээ, маладьыас, — Аана киһитин батыһан кэлэн, көхсүттэн имэрийэн баран, кэтэҕиттэн сыллаан ылла, Киэсэ бу кэмҥэ алыс уйадыйан ылла, кинини ийэтэ барахсан кэтэҕиттэн наар сыллыыр буолара, бээ, бу кырдьык мин хайдах буоллум аа, иирээри кынным дуу, бүгүн күнү быһа уу харах буоллум, диэн бэйэтэ-бэйэтиттэн бэркиһээтэ, соһуйда.

Аһыы олорон Киэсэ, харчытын туһунан хайдах кэпсиирин тобула сатыы олордоҕуна, Ааната эттэ:

— Доҕоор, эн бэрткэ уһанаҕын дии, арай, кыра сээкэй оҥорон атыылаатаххына хайдах буолуой, көрдөххө дьон син сэҥээрэр ээ, ыскаап оҕолорун эҥин, эт кырбыыр, ытык эҥин ыйытааччы баар буолааччы ээ, — диэт, аны кыыһырыа диэбиттии, умса көрөн кэбистэ.

— Ээ, кырдьык даҕаны, уһанары баҕас сатаан бөҕө дьэ, сатыырым эрэ ол, көр да ол да иһин Аанабын таптыыбын ээ, — диэбитинэн ойон туран Аананы кууһан ылан оройуттан сыллаан ылла, — ай да Аанам барахсан, дьэ өйдөөх киһигин ээ.

Аана күлэн ыла-ыла киһитин көрө-көрө үөрэ олороохтоото.

— Арба да, доҕоор, дойдубар баар дьиэбин атыылаатым ээ, бииргэ үөрэммит, ыал киһибин көрсөн, сүүс тыһынчаҕа эргэ өтөхпүн ылла, уолугар дьиэ тутар үһү, ол харчытын Туйаараҕа Саҥа дьылынан биэриэхпин баҕарабын, оҕо эрэйдээх, доҕотторун кытары Москубалыа этэ буоллаҕа дии, -Киэсэ Аанатын диэкки көрдө.

Аана соһуйан, өр баҕайы тугу да саҥарбакка олорон баран:

— Ээ, кырдьык даҕаны, ийэтэ Тамара арба кыыспар диэн, бу ыалларбытыттан эҥин харчы көрдөһөөхтүүр этэ эбээт, өссө мин аҕыйах мөһөөк биэрэ сатаабыппар, ээ эһиги бэйэҕит да кырыымчыктык олороҕут, ылбаппын бэйэҕэтигэр наада буолуо, чэ кэбис, ити оҕо уоскуйар ини диэхтээбитэ, — диэтэ, — кырдьык Туйаара барахсаҥҥа биэр, биһиэхэ харчы туохха наада, оҕордук быстаран барбат инибит, — диэн эбэн эттэ.

-Дьэ оннук, бээ сыыйа уһанар тэрил булунан, уһанан көрүөм, килиэп харчытын баҕас булуохпут, куттаныма, аны мин арыгыны иһиэм суоҕа Аана, тылбын биэрэбин, эргэ Киэсэ бүгүн өллө, саҥа Киэсэ төрөөтө, — диэн баран Киэсэ Аанатын көтөҕөн ылан эргичийэн киирэн барда, Аана барахсан дэлби күлэн, кыыс оҕолуу тэтэрбит иэдэһин Киэсэтин иэдэһигэр ыксары тутта, киһитин моонньуттан ыбылы кууста.

Киэһээ утуйаары сытан:

— Бээ, эрэ доҕоор, Туйаараҕа хайдах биэрэбит, баҕар өһүргэниэхтэрэ дии, — Киэсэ ыйытта.

— Онтон конвертка уган баран, Дед Моруостан диэн суруйан баран ааннарыгар кыбыттахха хайдаҕый? — Аана утары ыйтта.

— Кырдьык даҕаны, ай да мин Аанам, -Киэсэ Кэргэнин, кууһан сытар илиитинэн, бэйэтигэр ыга тардан Аанатын сыллаан ылла. Ол кэмҥэ арай ааннарын тоҥсуйдулар:

— Киэсээ, ас ,Маппыйбын, арыгылаахпын, иһиэххэ, -диэн, куруук бииргэ иһэр киһитэ хаһыытаата.

— Сирэҕэһи доҕоор, — Киэсэ эбии тугу эрэ маатыралаан баран, олоппоско ыйанан турар ыстаанын ылан кэттэ, Аанатын диэкки көрбүтэ, Ааната суорҕанын хабарҕатыгар дылы тардынан баран, куттаммыт дуу хомойбут дуу курдук дьиэ үрдүн өрө көрөн сытар эбит. Киэсэ ону көрөн хайдах эрэ күлүөх санаата кэллэ.

— Кимҥиний доо, түүннэри харахтаммыт? — диэн аан нөҥүө хаһыытаан бытарытта.

— Маппыйбын, ас, арыгы баар, — киһи ааны тэбиэлээтэ.

— Көр эрэ бу ыты, өссө ааны тэбэр ээ, тахсан сыҥааххын сиртэн итигэстэтэ иликпинэ киэр буол, кэлимэ уонна манна Киэсэ суох, — диэн бардьыгынаата.

— Киэсэ ханна барбытай? Ас доо, аан нөҥүө кэпсэтиннэрэ туруон дуо, Киэсэни ыҥыр,- Маппый өссө лаппыйан, күүскэ тэбиэлээтэ.

— Киэсэн өлбүтэ, бара тур, милииссийэ ыҥырыам, сэрэн, — Киэсэ күлэн ыгыста сыһаары гына-гына, куолаһын сонотон бардьыгынаан саҥарда.

— Өлбүтэ даа, — анараа киһи соһуйбуттуу ыйытта, — сордоох хаһан өлбүтэй ол, оо бу алдьархайы, ээй, алёё, көмпүккүт дуу? — Маппый ыйытааччы буолла.

— Көмөн-көмөн, бүгүн таһаарбыппыт, чэ бар, киэр буол, — диэт Киэсэ күлэн алларастыы сыһа-сыһа, атаҕын улаханнык тыаһатан аантан тэйэ хаампыта буолла.

— Оо, сорддоҕу да, хайдах өлөөхтөөбүтэй, доруобай курдук этэ дии, саатар атаарбатым дии, аата сүрүн, биир баар суох доҕорбун, — диэн соһуйбут курдук таһанаа киһи саҥара-саҥара дьиэттэн тахсан барда.

Киэсэлээх Аана ити кэннэ иккиэн дэлби күллүлэр уонна ыбылы куустуһан баран наһаа минньигэстик утуйан хааллылар.

Эн биһиги күндү ааҕааччым, Киэсэлээх Аанаҕа үтүөнү баҕара хаалыахха.

Бары үтүөнү кытары, суруйда Ый Кыыһа. Таатта.

Антонина Дмитриева уруhуйа.